Egzersiz mi? Nöroplastisite mi? Beynin Kas Gibi Güçlenmesi
Kaslarımızın çalıştırdıkça güçlendiğini hepimiz biliyoruz. Yapısal olarak büyüyor ve daha fazla yük kaldırabilir hale geliyorlar. Peki ya beynimiz? Onu da aynı kas gibi güçlendirebilir miyiz? Eğer güçlendirebiliyorsak hangi mekanizmalarla gerçekleştiririz? Hiç merak ettin mi, bütün bu soruların cevabı “Evet, beynimizde aynı kas gibi gelişip güçlenebilir” peki hangi mekanizma ile? Tabiki Nöroplastisite mekanizması ile.
Nöroplastisite Nedir?
Nöral plastisite, beynin yapısal veya fizyolojik değişikliklere uğrama yeteneğidir. Bu özellik sayesinde beyin, çevresel değişimlere uyum sağlayabilir, yeni stratejiler geliştirebilir ve zorlu durumlarla baş etme becerilerini artırabilir.
Nöroplastisitenin amacı, filogenez, ontogenetik ve fizyolojik öğrenme sırasında ve ayrıca beyin hasarından sonra sinir ağlarını en uygun şekle getirmektir. Yeni bir şey öğrenildiğinde, nöronlar arası bağlantıyı güçlendirir ve öğrenmenin kalıcı olmasını sağlar. Beynin ana hücresi olan nöronlar arasında her öğrenme sürecinde yeni sinaptik ağlar oluşur. Bu yeni ağların oluşma sürecine nöroplastisite denilir.
Çocukluk dönemimiz, çevredeki uyaranlara ve bilgiye açık olduğumuz, her öğrenilen davranış veya durumu tekrar edebildiğimiz ve ayak uydurduğumuz bir dönemdir. Bu yüzdendir ki nöroplastisitenin bir zamanlar sadece çocukluk döneminde olduğu düşünülüyordu. Yeni doğmuş, hiçbir bilgiye sahip olmayan bir bebeğe çevresindeki her şeyi öğreterek onun beyninde yeni sinaptik ağlar oluşturmak demekti çünkü. Ancak 20. yüzyılın ikinci yarısında yapılan araştırmalar sonucunda beynin birçok yönünün yetişkinlik döneminde de değişebileceği, yani nöral plastisiteye uğrayabileceği anlaşıldı. Yine de çocuk beyni, yetişkin beyninden daha yüksek plastisiteye sahiptir.
Nöroplastisite iki ana başlık altında incelenir: Yapısal plastisite ve fonksiyonel plastisite.
Yapısal plastisite: Beynin anatomik yapısında meydana gelen kalıcı değişimleri ifade eder. Bu tür bir plastisitede yeni sinir hücrelerinin oluşumu (nörogenez), mevcut nöronlar arasında yeni sinaptik bağlantıların kurulması (sinaptogenez) veya sinapsların kuvvetlendirilmesi şeklinde gerçekleşebilir. Ayrıca dendritik dallanma artışı, akson filizlenmesi ve beyaz madde yoğunluğundaki değişiklikler de yapısal plastisiteye dâhildir.
Fonksiyonel plastisite: Beynin bir bölgesindeki hasar veya işlev kaybı sonrası diğer bölgelerin devreye girerek o işlevi kısmen veya tamamen üstlenmesini sağlar. Bu süreçte farklı sinir yolları kullanılarak görev dağılımı değiştirilebilir. Örneğin, felç geçiren bir kişide hasarlı motor korteks alanının görevini komşu veya karşı hemisferdeki motor bölgeler kısmen üstlenebilir.
Bisiklet sürmeyi öğrenmeye çalışan bir çocuğu ele alalım. İlk defa bisikletle karşılaşıyor. Elleriyle gidonu sıkı sıkı tutuyor, ayaklarını pedala yerleştiriyor. Aslında beyninde bisikletin üstünde nasıl kalabileceğinin komutları giriliyor: “Şu anda en uygun pozisyondayım.” Sürmek için ayağını pedala basması gerektiği söyleniyor ya da pedala bastığında tekerleğin döndüğünü keşfediyor. Bu yeni girdi, tekrardan beyninde bir nöral ağ oluşturuyor: “Pedala bastığımda bisiklet ilerliyor.”Sırayla ayaklarını pedala basıyor ama denge sağlamak ilk zamanlarda çok güç olduğundan bisikletten düşüyor. Acı hissiyle bir şeylerin yanlış olduğunu anlıyor. Beyni tam da o anda “Bir şeyleri farklı yapmalıyım.” diyor. Duruşunu, belki de hızını dengeliyor. Tekrar tekrar hata yapa yapa doğrusunu öğreniyor. Ve tam olarak bisiklet sürmeyi öğrendiğinde, beyni otomatik olarak “bisiklet sürme işi”ni kaydediyor.
Tüm bu süreç içerisinde beyin, öğrendikleriyle yeni nöral ağlar oluşturuyor ve bu yeteneği çocuğa kazandırıyor. İşte nöroplastisite ve günlük yaşamda yaptığımız her hareket birbiriyle bu kadar ilişkilidir. Bebeklerin duyduğu kelimeleri tekrar etme çabaları, ilkokul çocuklarının okuma yazma öğrenmesi, yeni tarifler pişirmek, araba sürmeyi öğrenmek… Hayat her gün bizlere yeni şeyler katıyor ve biz de bunları kendimize işte bu yolla, nöroplastisite ile kazandırıyoruz.
Egzersizin Nöroplastisite Üzerindeki Önemi
Peki, nöroplastisite ve egzersiz ilişkisi tam olarak nedir, neden bu iki konuyu birlikte ele almak istiyoruz? Yukarıda örnek verdiğim bisiklet sürmeyi öğrenen çocuk örneğiyle bu durumu açıklamak isterim. Egzersiz bizim için yeni bir girdi, yeni bir uyarı ve öğrenim sürecidir; aynı bir çocuğun bisiklet öğrenmeye başlaması gibi. İlk başlarda hatalar yapılır: duruş pozisyonu, hareketi yapış şekli… Yani bir çocuğun bisiklet üstünde nasıl durduğu ve onu nasıl sürdüğü gibi. Sonucunda da kazanılmış bir hareket bütünü vardır; aynı bisiklet sürme eylemi gibi.
Tıpkı bisiklete ilk kez binen bir çocuğun dengesini bulması gibi, biz de egzersiz yaparken bedenimizi ve beynimizi yeniden eğitiriz.
Beynimiz de tıpkı kaslarımız gibi güçlenir; öğrendikçe ve tekrar ettikçe yeni yollar oluşturur.
İşte bu yüzden nöroplastisite mekanizması, sağlık alanında son derece değerlidir.
Biz fizyoterapistler, bu mekanizmayı kullanarak birçok hastaya kaybettikleri fonksiyonları ve günlük yaşam aktivitelerini yeniden kazandırırız.
İnme (felç) geçiren bir hastayı düşünelim. Beynindeki kan akışı bir bölgede kesilir ve doku canlı kalamaz. O alanın kontrol ettiği hareketler ve duyular kaybolur. Kişi kolunu kaldıramaz, eliyle bir cismi kavrayamaz, yürüyemez ya da konuşamaz hale gelir. Yani o eylemi gerçekleştiren sinir yolları devre dışı kalmıştır. İşte burada nöroplastisite devreye girer. Beyin, hasar gören bölgelerin görevlerini başka bölgelere devretmeye çalışır (fonksiyonel plastisite). Ancak bunun yapılabilmesi için beynin bir uyarıya ihtiyacı vardır. Bu da egzersizdir.
Fizyoterapist eşliğinde tekrarlanan egzersizler sayesinde beyin, aynı bir çocuğun eylemi sıfırdan öğrenmesi gibi, bireye o eylemi öğretmeye başlar. Devre dışı kalan sinir ağlarının yerine yenisi oluşur. Her tekrar, sinir hücreleri arasında yeni bağlantılar kurar. Zamanla bu bağlantılar güçlenir; aynı bisiklet sürmeyi öğrenen çocuktaki sinir ağlarının gelişmesi gibi. Kişi kolunu kaldırmaya, eliyle nesneleri kavramaya, yürümeye ve konuşmaya (hangi fonksiyon kaybedildiyse onu tekrar kazanmaya) başlar. Beyin, farklı yollar kullanarak eski fonksiyonu geri kazanır.
Yani egzersiz sadece kasları değil, beynin kendisini de yeniden eğitir. Nöroplastisite sayesinde beyin, kaybettiğini yeniden inşa edebilir. Beyin pes etmeyi bilmez; her zaman yeni bağlantılar kurar. Öğrenmeye ve gelişmeye açık mükemmel bir mekanizmadır.
Kaynakça
https://tr.wikipedia.org/wiki/N%C3%B6roplastisite
https://www.memorial.com.tr/saglik-rehberi/noroplastisite-nedir?ysclid=mhc29gl6b140593754
https://demeterpsikoloji.com/psikolojide-noroplastisite-nedir/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18230848/
https://profdrercangurses.com/wp-content/uploads/2024/07/Noroplastisite.png
Nermiye Bulut
Marmara Üniversitesi Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Bölümü
3. Sınıf Temsilcisi
